"Το ζήτημα δεν είναι να πάρουμε κι εμείς και να διαιωνίσουμε την ίδια
εξουσία, το ζήτημα είναι τι περιεχόμενο θα της δώσουμε. [...] Το φεμινιστικό κίνημα ξεκίνησε ως πολιτικό κίνημα αμφισβήτησης των
σχέσεων εξουσίας και κοινωνικής αλλαγής, ήταν ακριβώς ενάντια στο
«mainstream» που αποτελούσαν τότε οι γυναικείες οργανώσεις. Αυτό που ήταν ενδιαφέρον στο φεμινισμό, αυτό που τράβηξε την προσοχή
και έκανε τον κόσμο να σκεφτεί ήταν ακριβώς η
ανατρεπτική δυναμική του, η δυνατότητα να προκαλεί, να μην
έχει τον ίδιο λόγο που έχει ο λόγος μιας προκήρυξης π.χ. Το
γεγονός ότι εμείς θέτουμε τους όρους, με τους οποίους υπερασπιζόμαστε τα
αιτήματά μας.
Αυτό εξάλλου ισχύει ισχύει και για τα κινήματα των νέων. Αν οι νέοι συνέχιζαν να μιλούν με τους όρους που μιλούσε η παραδοσιακή αριστερά πριν το ’68, δεν θα υπήρχε το ’68. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα κινήματα των αγανακτισμένων σήμερα. Θα πρέπει να ξαναβρούμε την αρετή της αυθάδειας, την αρετή της επινοητικότητας, της φαντασίας. Ένα κοινό αίτημα που βλέπω είναι να έχω το δικαίωμα να είμαι κάθε φορά αυτή που θέλω να είμαι. Αυτό είναι που κινητοποιεί. Αυτό που κινητοποιεί τους ανθρώπους είναι όταν απευθυνόμαστε στην επιθυμία, στη δυνατότητα να ζήσουμε τη ζωή μας αλλιώς." - Απόσπασμα από τη συνέντευξη
Το φεμινιστικό κίνημα χρειάζεται νέους στόχους
Τους τελευταίους μήνες είδαμε να φυτρώνουν νέα κινήματα
(αγανακτισμένοι, κινήματα occupy, κ.λπ.), που δίνουν μια νέα πνοή
παγκοσμίως για κοινωνική αλλαγή, το φεμινιστικό κίνημα όμως συνεχίζει να
μην έχει την ίδια απήχηση και να μην αναπτύσσεται. Αντίθετα παρουσιάζει
μία υποχώρηση. Για το πώς και γιατί συμβαίνει αυτό καθώς και για τις
προοπτικές του φεμινιστικού κινήματος συζητήσαμε με την Ελένη Βαρίκα.
Τη συνέντευξη πήρε
η Λίνα Φιλοπούλου
Από πού πιστεύεις ότι προκύπτει η υποχώρηση του φεμινιστικού κινήματος; Μήπως από το γεγονός ότι τα κυριότερα αιτήματά μας έχουν υλοποιηθεί;
Προφανώς έχουν υλοποιηθεί κάποια αιτήματα προς τα τέλη της δεκαετίας του ’80 : κάποια βασικά δημοκρατικά αιτήματα σχετικά με την αλλαγή του οικογενειακό δίκαιου, το οποίο ούτως ή άλλως χρειαζόταν να εναρμονιστεί με το ευρωπαϊκό δίκαιο, κάποια αναπαραγωγικά δικαιώματα, όπως η αντισύλληψη, η άμβλωση, σε ορισμένα κράτη η νομική αναγνώριση της συμβίωσης των ομοφυλόφιλων κ.λπ., τα οποία όμως δεν ικανοποιήθηκαν ως φεμινιστικά αιτήματα, αλλά στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού των θεσμών. Το αυτόνομο φεμινιστικό κίνημα, εδώ όπως αλλού, είχε διατυπώσει τέτοιου είδους αιτήματα, αλλά σε ένα πλαίσιο και με ένα τρόπο που έθιγε συνολικά την ίδια την πατριαρχική δομή. Οι «προοδευτικές» κυβερνήσεις της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη όπως και το ΠΑΣΟΚ και κάποια κόμματα της αριστεράς στην Ελλάδα, υιοθέτησαν τα αιτήματα αυτά εκφράζοντας τα όμως με το δικό τους τρόπο, αφαιρώντας την κριτική αιχμή τους, όπως πχ, με το ημίμετρο του πολιτικού γάμου και την άρνηση του χωρισμού εκκλησίας και κράτους, και παρουσιάζοντας τα ως φυσικό αποτέλεσμα της νεωτερικότητας και της διαδικασίας εκσυγχρονισμού. Η διατύπωσή τους ανατέθηκε στις γυναικείες οργανώσεις των κομμάτων - που συχνά είχαν εναντιωθεί στο αυτόνομο φεμινιστικό κίνημα- περιθωριοποιώντας και αποσιωπώντας τους αγώνες του. Και είναι αυτή η διαδικασία περιθωριοποίησης αν όχι και καταγγελίας του αυτόνομου φεμινισμού και ταυτόχρονης οικειοποίησης των αιτημάτων του, που αναγγέλλει την εμφάνιση του «κρατικού φεμινισμού». Ο κρατικός φεμινισμός αναδιατυπώνει τις φεμινιστικές απαιτήσεις ισότητας με όρους ασυμβίβαστους προς τις θεμελιακές απαιτήσεις αυτοπροσδιορισμού και αυτοδιάθεσης των γυναικών, ενσωματώνοντάς τις στις ήδη υπάρχουσες κρατικές πολιτικές, οι οποίες θεωρούν ήδη δεδομένο τον ισχύοντα έμφυλο καταμερισμό εργασίας και εξουσίας. Σε αυτή τη διαδικασία εκσυγχρονισμού των θεσμών ενσωματώθηκε και ένα τμήμα του φεμινιστικού κινήματος και φυσικά και των αιτημάτων του, και σίγουρα αυτή η ενσωμάτωση κι η θεσμοποίηση αποτελεί μέρος της κρίσης του φεμινισμού.
Υπάρχει η αντίληψη -και σε γυναίκες και μέσα στην αριστερά- ότι σήμερα δεν μας χρειάζεται ο φεμινισμός. Ή, στην καλύτερη περίπτωση, τον υποβαθμίζουν σε σχέση με άλλες προτεραιότητες. Με λύπη μας, όμως, το είδαμε να συμβαίνει και στην πλατεία Συντάγματος το καλοκαίρι με το κίνημα των αγανακτισμένων.
Η αντιμετώπιση αυτή δεν είναι νέο φαινόμενο και δεν είναι περίεργο που την υιοθετούν και οι γυναίκες. Ο φεμινισμός δεν είναι μια γυναικεία κατάσταση, αλλά μια συγκεκριμένη πολιτική επιλογή. Η καταπίεση, η εκμετάλλευση, η κυριαρχία του φύλου, αλλά και άλλες σχέσεις εξουσίας, ο ρατσισμός, η αποικιοκρατία, υποτάσσονταν πάντα στην πατροπαράδοτη λογική που ακόμη και σήμερα ταξινομεί τις κοινωνικές αντιθέσεις σε «πρωτεύουσες» και «δευτερεύουσες», κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο και επιχειρήματα ανάλογα με τη συγκυρία και τονσυσχετισμό δυνάμεων. Η ιστορική και οργανωτική παράδοση της αριστεράς βέβαια, στο όνομα μιας ενότητας εκ των άνω, αναπαράγει την κρατική λογική του Ενός. Τη λογική του κράτους: «ου δύνασαι δυσί κυρίοις δουλεύειν». Αντιπαραθέτει το υποτιθέμενο ενιαίο και αδιάσπαστο κοινωνικό υποκείμενο της εργατικής τάξης που ταυτίζει με το οικουμενικό, στα υποτίθεται «μερικά» και «ιδιαίτερα» αιτήματα και κινητοποιήσεις, που πηγάζουν από αυτές τις «δευτερεύουσες» σχέσεις εξουσίας, αγνοώντας, όπως έλεγε η Φλόρα Τριστάν ήδη από το 1843, ότι η εργάτρια δεν είναι ο εργάτης. Και ότι η εργατική τάξη χαρακτηρίζεται από μια ιεραρχική διαστρωμάτωση (φύλο, φυλή, εθνικότητα κλπ). Αυτή τη διάσταση της πολλαπλότητας, που είναι βέβαια πολύ σημαντική για την ενότητα των αγώνων, μια πολιτική ενότητα, το εργατικό κίνημα και η αριστερά δεν κατάφεραν να την εντάξουν στις αρχές τους. Υπάρχουν σαφώς κάποιες εξαιρέσεις, συγκυριακές συνήθως, που δεν διαρκούν πολύ, αλλά σίγουρα ο φεμινισμός με την έννοια της αυτοοργάνωσης των γυναικών δεν είναι μία από τις αρχές της αριστερής παράδοσης.
Νέες συνθήκες,
νέα αιτήματα
Υπάρχει αναγκαιότητα για μια νέα φυσιογνωμία του φεμινιστικού κινήματος, χρειάζεται να προτάξουμε νέα αιτήματα;
Πάντα χρειάζεται να προτάσσουμε νέα αιτήματα. Η καταπίεση των γυναικών και η πατριαρχική δομή των κοινωνιών εξακολουθεί να ισχύει. Έχουν αλλάξει βέβαια οι όροι. Τα αιτήματα πρέπει κάθε φορά να απαντούν σε αυτό που αντιμετωπίζουμε εδώ και τώρα, όχι μόνο στις επιθέσεις που δεχόμαστε αλλά και τα περιθώρια ενσωμάτωσης των αγώνων που αποδυναμώνουν και αναιρούν την ανατρεπτική δυναμική τους. Ως ένα βαθμό οι νεότερες γενιές κατανοούν, νομίζω, σήμερα, με μεγαλύτερη ευκολία από τη δική μου γενιά, τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο φεμινισμός σαν κρατική ιδεολογία και τώρα και μάλιστα σαν ρατσιστική ιδεολογία.
Η ρητορική της «ισότητας των φύλων», που υπονοεί ότι «εμείς» οι δυτικοί, οι Ευρωπαίοι, οι ελληνάρες κ.λπ. έχουμε λύσει το πρόβλημα, αντίθετα με τους «άλλους», τους Άραβες, τους μουσουλμάνους, και άλλους αθεράπευτους αντιφεμινιστές, είναι μια επικίνδυνη παγίδα για το φεμινιστικό κίνημα. Πάντα οι άλλοι ήταν οι καταπιεστές των γυναικών, για τους αστούς ήταν οι κατώτερες τάξεις, για τους λευκούς οι μαύροι, για την αριστερά οι αστοί. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό.
Θα πρέπει πάντα να αναρωτιόμαστε ποιες είναι οι γυναίκες στο όνομα των οποίων μιλάμε και να επεξεργαζόμαστε κοινωνικές πολιτικές, με ποιο τρόπο εκφράζεται η ισότητα σε κάθε συγκεκριμένη έκφραση της διαπλοκής των σχέσεων εξουσίας. Επομένως, αυτό που θέλω να πω είναι να μην επαναλαμβάνουμε την αριστερά που θεωρεί ότι οι γυναίκες είναι γενικώς γυναίκες και ότι ο τρόπος με τον οποίο επιδρά η ισότητα σε κάθε κατηγορία γυναικών είναι ο ίδιος. Ο μόνος τρόπος να λύσουμε αυτό το πρόβλημα είναι η αυτονομία, ο αυτοπροσδιορισμός, η δυνατότητα να παίρνουν το λόγο και να μιλούν στο πρώτο πρόσωπο. Αυτό είναι συχνά που λείπει από ένα μέρος του φεμινιστικού κινήματος, μια διάσταση ωστόσο που οι νεότερες γενιές αρχίζουν να επανεισάγουν. Το βλέπουμε και στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη στις διαδηλώσεις, στη δημιουργία αυτόνομων ομάδων, κινημάτων για την ισότητα των σεξουαλικοτήτων, ιδιαίτερα των «απαγορευμένων», των μειονοτικών, lgbt κίνημα, queer.
Ποια θα μπορούσαν να είναι τα νέα αιτήματα;
Τα αιτήματα δεν τα έχουμε έτοιμα, πιθανόν να έχουμε κάποιες απαντήσεις σε αυτά που συμβαίνουν. Τα νέα αιτήματα θα διαμορφωθούν μέσα στους αγώνες. Νομίζω ότι ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που συνέβησαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, από αυτή την άποψη, ήταν η οργάνωση αλληλεγγύης στην Κωνσταντίνα Κούνεβα. Στην αρχή τουλάχιστον ο πυρήνας ήταν φεμινιστικός. Το κίνημα αλληλεγγύης και καταγγελίας των συνθηκών εργασίας των γυναικών αυτών κατάφερε να δώσει μια οικουμενικότητα στην καταγγελία της μεταχείρισης των ξένων εργατριών και ίσως βέβαια πέτυχε γιατί η Κούνεβα ήταν και συνδικαλίστρια, από τις πιο αγωνιστικές και θαρραλέες. Βέβαια, όταν το κίνημα έγινε ευρύτερο, η διάσταση της γυναικείας καταπίεσης πέρασε στο περιθώριο. Και αυτή τη στιγμή υπάρχουν πολλοί τομείς στους οποίους δίνονται αγώνες. Το περίφημο πρεκαριάτο είναι σε ένα βαθμό νέες και μεγάλες σε ηλικία γυναίκες.
Το πρόβλημα του ρατσισμού είναι πολύ σοβαρό, θέτει σε κίνδυνο τις φεμινιστικές κατακτήσεις και αγώνες. Το φύλο βρίσκεται στην καρδιά του ρατσισμού και των φυλετικών διακρίσεων αφού οι γυναίκες και ο έλεγχος της σεξουαλικότητας αποτελούν προϋπόθεση της καθαρότητας της φυλής, του έθνους. Δεν είναι τυχαίο ότι στην Ευρώπη το σύμβολο της ισλαμικής τρομοκρατίας δεν είναι κάποιος γενειοφόρος, ας πούμε, αλλά σχεδόν πάντα μια μαυροφορεμένη γυναίκα με μαντήλα η μπούρκα. Γενικότερα, τον εχθρό, εθνικό ή ταξικό, τον χτυπάμε στο πρόσωπο των γυναικών «του», προσβάλλουμε με αυτή την έννοια τον πολιτισμό του, στην ηθική των γυναικών του. Οι ξένες πόρνες είναι πιο επικίνδυνες από τις δικές μας, αφού μολύνουν τις οικογένειές μας, για να το συνδέσουμε και με τις πρόσφατες δηλώσεις του υπουργού Υγείας κ. Λοβέρδου.
Από την άλλη πλευρά, θεωρώντας ότι αυτές οι γυναίκες είναι καταπιεσμένες, αντίθετα με εμάς, υιοθετούμε το ρόλο του σωτήρα, αναλαμβάνουμε να τις σώσουμε από τους δικούς τους άντρες, όχι από τους δικούς μας. Ένα μέρος του κινήματος τις αντιμετωπίζει με έναν τρόπο πατερναλιστικό, ή ματερναλιστικό αν θες, και ουσιαστικά δεν διαφοροποιείται από τον κυρίαρχο λόγο.
Σε σχέση με τη βία κατά των γυναικών;
Υπάρχει η αντίληψη ότι η βία, για παράδειγμα, που ασκείται στις γυναίκες σε αυτές τις κοινωνίες, με τα διαφορετικά ήθη και έθιμα και τη διαφορετική κουλτούρα, είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι στις δυτικές κοινωνίες, όπου θεωρείται ότι υπάρχει ισότητα. Αν κοιτάξουμε όμως τις στατιστικές, θα δούμε ότι δεν διαφέρουν οι δείκτες που αφορούν στην επιλογή συζύγου, στην ηλικία γάμου, του μη-γάμου, στη βία. Ως προς τη βία, όλες οι έρευνες δείχνουν ότι οι δείκτες είναι οι ίδιοι. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι σχέσεις του φύλου είναι το κλειδί, το πρόβλημα της βίας, το πρόβλημα της ηθικής και σωματικής βίας. Το ότι ανήκουμε σε σύγχρονες κοινωνίες, δεν σημαίνει ότι το έχουμε ξεπεράσει. Αυτή είναι ακριβώς η ψευδαίσθηση που καλλιεργείται σε μεγάλο βαθμό από τον κρατικό φεμινισμό.
Και το ζήτημα του τράφικινγκ;
Σίγουρα δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα με τις υπάρχουσες μεταναστευτικές πολιτικές. Αυτές οι πολιτικές προστασίας είναι στην πραγματικότητα πολιτικές διαχείρισης της μετανάστευσης, κι αυτό είναι μια ευγενική διατύπωση για το τι πραγματικά επιδιώκουν: τη βίαιη απομάκρυνση των μεταναστών. Ένα βασικό αίτημα που μπορούμε να έχουμε, είναι το αίτημα της άδειας παραμονής. Οποιαδήποτε άλλη λύση θα ήταν υποκριτική. Ούτε η κατάργηση της μαστροπείας θα φέρει αποτελέσματα, όπως απέδειξε ο σχετικός νόμος στη Γαλλία το 2003, ούτε η ποινικοποίηση των πελατών.
Η δυσκολία με τα αιτήματα αυτά, όμως, είναι ότι δεν μπορούμε να τα έχουμε εμείς στη θέση των άλλων και για τις άλλες. Ένα φεμινιστικό κίνημα θα έπρεπε να συνδιαμορφώνει μαζί με τις ενδιαφερόμενες αυτά τα αιτήματα.
Φεμινισμός και εξουσία
Με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να οργανώσουμε τις αντιστάσεις μας, τον αγώνα μας για να αναπτύξουμε το φεμινιστικό κίνημα; Θα πρέπει να υπάρξει μια νέα φυσιογνωμία του κινήματος με νέες μορφές οργάνωσης που θα δημιουργούν νέες προοπτικές;
Αυτή η διαδικασία ενσωμάτωσης των φεμινιστικών αιτημάτων είχε κατά κάποιον τρόπο ως αποτέλεσμα να περιοριστεί ο φεμινισμός στο αίτημα να υπάρχουν και γυναίκες στην εξουσία, με την ισόποση εκπροσώπηση, τη θέσπιση των ποσοστώσεων κ.λπ., και αυτό είναι μια φοβερή υποχώρηση για το ίδιο το κίνημα, γιατί είναι σαν να θεωρούμε ότι η συμμετοχή και μόνο των γυναικών στις προϋπάρχουσες δομές όπου λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις, συνεπάγεται και εκφορά φεμινιστικού λόγου.
Η λογική της ισάριθμης αντιπροσώπευσης είχε ένα αποτέλεσμα, το οποίο προφανώς δεν το επιδίωξαν οι γυναίκες και τα κινήματα: πρώτα την υποβάθμιση και στη συνέχεια τη δημιουργία μικροεξουσιών -αφού οι μεγάλες και ουσιαστικές δεν είναι για τις φεμινίστριες - μέσα στα κόμματα, μεγάλα ή μικρά, αλλά ακόμα και στους θεσμούς. Το ζήτημα δεν είναι να πάρουμε κι εμείς και να διαιωνίσουμε την ίδια εξουσία, το ζήτημα είναι τι περιεχόμενο θα της δώσουμε. Ο φεμινισμός δεν έρχεται αυτόματα γιατί είμαστε γυναίκες. Το γυναικείο υποκείμενο σαν συλλογικό υποκείμενο το οικοδομούμε με την πολιτική πράξη. Δεν είμαι εναντίον, κατά τ’ άλλα, με τις πολιτικές ισότητας, ειδικά μέσα σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον όπως είναι και η αριστερά, απλά το θεωρώ μια εύκολη και μη αποτελεσματική απάντηση.
Το φεμινιστικό κίνημα ξεκίνησε ως πολιτικό κίνημα αμφισβήτησης των σχέσεων εξουσίας και κοινωνικής αλλαγής, ήταν ακριβώς ενάντια στο «mainstream» που αποτελούσαν τότε οι γυναικείες οργανώσεις.
Αυτό που ήταν ενδιαφέρον στο φεμινισμό, αυτό που τράβηξε την προσοχή και έκανε τον κόσμο να σκεφτεί, στο μέτρο που το έκανε, ήταν ακριβώς η ανατρεπτική δυναμική του, η δυνατότητα να προκαλεί, η δυνατότητα να μην έχει τον ίδιο λόγο που έχει ο λόγος μιας προκήρυξης για παράδειγμα. Το γεγονός ότι εμείς θέτουμε τους όρους, με τους οποίους υπερασπιζόμαστε τα αιτήματά μας. Αυτό εξάλλου δεν ισχύει μόνο για τον φεμινισμό, ισχύει και για τα κινήματα των νέων. Αν οι νέοι συνέχιζαν να μιλούν με τους όρους που μιλούσε η παραδοσιακή αριστερά πριν το ’68, δεν θα υπήρχε το ’68. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα κινήματα των αγανακτισμένων σήμερα. Θα πρέπει να ξαναβρούμε την αρετή της αυθάδειας, την αρετή της επινοητικότητας, της φαντασίας.
Ένα κοινό αίτημα που βλέπω είναι να έχω το δικαίωμα να είμαι κάθε φορά αυτή που θέλω να είμαι. Αυτό είναι που κινητοποιεί. Αυτό που κινητοποιεί τους ανθρώπους είναι όταν απευθυνόμαστε στην επιθυμία, στη δυνατότητα να ζήσουμε τη ζωή μας αλλιώς.
Τι μας μαθαίνουν
οι «γυναικείες σπουδές»
Ποια είναι η γνώμη σου για τις σπουδές φύλου; Έχουν συμβάλει θετικά στην ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος;
Η ενασχόληση της γνώσης με τις σχέσεις εξουσίας, αλλά και με το πώς διαμορφώνεται το κοινωνικό φύλο, ήταν μια συνέπεια ευνοϊκή του φεμινιστικού κινήματος. Οι γυναικείες σπουδές σαν θεσμοθέτηση της γνώσης είχαν ωστόσο ένα αντιφατικό αποτέλεσμα. Οι γυναικείες σπουδές, όπου μπόρεσαν να αναπτυχθούν ελεύθερα, είχαν θετικό αποτέλεσμα, γιατί κατόρθωσαν να προωθήσουν σε μεγάλο βαθμό τη γνώση και τη συζήτηση για τις σχέσεις εξουσίας, νομιμοποίησαν τη δράση των αγωνιστριών, και των πιο περιθωριακών, για παράδειγμα όσων αγωνίζονται ενάντια στο aids, ενάντια στην ομοφοβία, για τα δικαιώματα των lgbt, κ.λπ. Από την άλλη πλευρά, η θεσμοθέτηση των γυναικείων και φεμινιστικών σπουδών είχε αρνητικά αποτελέσματα, στο βαθμό που οι φεμινιστικές σπουδές έγιναν γυναικείες σπουδές, και δεν προωθούν μια ανάλυση με βάση τις σχέσεις εξουσίας του φύλου, αλλά ασχολούνται εν γένει με τις γυναίκες.
Η αριστερά και τα κινήματα πρέπει να προλάβουν την ενσωμάτωση στο σύστημα, το αναποδογύρισμα των απόψεών τους και την εξουδετέρωση αυτού του κριτικού τους αυτού στοιχείου. Όταν άρχισε αυτή η ενσωμάτωση, δυστυχώς το κίνημα είχε ήδη υποχωρήσει. Στην Αγγλία, όταν το κίνημα ήταν ισχυρό και είχε συσχετισμό δύναμης, για πολύ καιρό οι σπουδές φύλου είχαν θετικό ρόλο, γιατί συνδέονταν με το κίνημα, το οποίο τότε μπορούσε ακόμα να εκφέρει και έναν κριτικό λόγο πιο δυνατό.
Η προσωπική μου άποψη είναι ότι η απόπειρα να διεισδύσουμε με μια κριτική προβληματική στα πανεπιστήμια απέτυχε. Νομιμοποίησε μία κατάσταση που υπάρχει, η οποία δεν μιλάει για φύλο, αλλά για τις γυναίκες γενικά, χωρίς να θέτει την πιο βασική ερώτηση που θέτει το φύλο: Πώς γίνεται κανείς γυναίκα;
Ένα συστατικό στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων και ένας από τους παράγοντες κοινωνικής ανισότητας είναι το φύλο. Πώς διαμορφώνεται η αντίληψη για το έμφυλο πολιτικό υποκείμενο;
Το φύλο είναι ένας τρόπος νοηματοδότησης των σχέσεων εξουσίας και αυτή τη σχέση εξουσίας, η οποία εκδηλώνεται στην ταξινόμηση των ανθρώπων σε δύο συμπληρωματικά φύλα, σε μια ιεραρχική διχοτομία, θέλουμε να την καταργήσουμε. Ο φεμινισμός είναι ένα πολιτικό και κοινωνικό κίνημα που αγωνίζεται ενάντια στην καταπίεση, τον ετεροπροσδιορισμό των γυναικών. Αγωνιζόμαστε ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να αυτοπροσδιορίζονται και να διαμορφώνουν ελεύθερα τις επιθυμίες και τη ζωή τους στις σχέσεις με τους άλλους, να κρίνονται όχι για το τι γεννήθηκαν, αλλά για αυτό που οι ίδιοι γίνονται και διαμορφώνονται ως κοινωνικά όντα που δρουν σε σχέση με τους άλλους. Αυτό φαντάζομαι πως παραπέμπει σε μια πολλαπλότητα, μια πολυμορφία και όχι σε μια δυαδικότητα. Κι αν αυτή η δυαδικότητα, αν το φύλο, είναι κοινωνική κατασκευή, μια προκατασκευασμένη ταυτότητα που προκύπτει από σχέσεις εξουσίας, θα πρέπει νομίζω να αγωνιζόμαστε για την κατάργηση του φύλου, αλλά αυτό είναι η προσωπική μου άποψη και δεν θεωρώ ότι πρέπει να τη συμμερίζονται όλες για να αγωνίζονται μαζί.
Το μόνο που λέω είναι ότι δεν θα πούμε εμείς στους ανθρώπους ποιον πρέπει να επιθυμούν, με ποιον πρέπει να κοιμούνται, τι είδους οικογένειες πρέπει να κάνουν, αν πρέπει να κάνουν οικογένεια. Εμείς αγωνιζόμαστε για να έχουν οι άνθρωποι τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού. Το πρόβλημα είναι αυτή η αναγκαστική νόρμα, που δημιουργεί εγκλωβισμένα πολιτικά υποκείμενα. Από αυτή την άποψη, η κατάργηση του φύλου είναι ίσως ένας από τους πιο σημαντικούς και δύσκολους αγώνες.
* Η Ελένη Βαρίκα διδάσκει Πολιτικές Επιστήμες στο πανεπιστήμιο Paris8. Είναι υποδιευθύντρια της Μεικτής Ερευνητικής Μονάδας «Genre, Travail, Mobilite» («Φύλο, Εργασία και Κοινωνικοί Συσχετισμοί») του Centre Nationale de la Recherche Scientifique-CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών). Συμμετέχει στις συντακτικές επιτροπές των περιοδικών Pouvoirs – Revue francaise d’ etudes constitutionelles et politiques, Iride - Raisons Politiques, Tumultes, Les Cahiers du Genre.
Αναδημοσίευση από http://www.epohi.gr/portal/perivallon/11032-%CE%A3%CE%A5%CE%9D%CE%95%CE%9D%CE%A4%CE%95%CE%A5%CE%9E%CE%97-%CE%9C%CE%95-%CE%A4%CE%97%CE%9D-%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%9D%CE%97-%CE%92%CE%91%CE%A1%CE%99%CE%9A%CE%91
Αυτό εξάλλου ισχύει ισχύει και για τα κινήματα των νέων. Αν οι νέοι συνέχιζαν να μιλούν με τους όρους που μιλούσε η παραδοσιακή αριστερά πριν το ’68, δεν θα υπήρχε το ’68. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα κινήματα των αγανακτισμένων σήμερα. Θα πρέπει να ξαναβρούμε την αρετή της αυθάδειας, την αρετή της επινοητικότητας, της φαντασίας. Ένα κοινό αίτημα που βλέπω είναι να έχω το δικαίωμα να είμαι κάθε φορά αυτή που θέλω να είμαι. Αυτό είναι που κινητοποιεί. Αυτό που κινητοποιεί τους ανθρώπους είναι όταν απευθυνόμαστε στην επιθυμία, στη δυνατότητα να ζήσουμε τη ζωή μας αλλιώς." - Απόσπασμα από τη συνέντευξη
Το φεμινιστικό κίνημα χρειάζεται νέους στόχους
Τους τελευταίους μήνες είδαμε να φυτρώνουν νέα κινήματα
(αγανακτισμένοι, κινήματα occupy, κ.λπ.), που δίνουν μια νέα πνοή
παγκοσμίως για κοινωνική αλλαγή, το φεμινιστικό κίνημα όμως συνεχίζει να
μην έχει την ίδια απήχηση και να μην αναπτύσσεται. Αντίθετα παρουσιάζει
μία υποχώρηση. Για το πώς και γιατί συμβαίνει αυτό καθώς και για τις
προοπτικές του φεμινιστικού κινήματος συζητήσαμε με την Ελένη Βαρίκα.Τη συνέντευξη πήρε
η Λίνα Φιλοπούλου
Από πού πιστεύεις ότι προκύπτει η υποχώρηση του φεμινιστικού κινήματος; Μήπως από το γεγονός ότι τα κυριότερα αιτήματά μας έχουν υλοποιηθεί;
Προφανώς έχουν υλοποιηθεί κάποια αιτήματα προς τα τέλη της δεκαετίας του ’80 : κάποια βασικά δημοκρατικά αιτήματα σχετικά με την αλλαγή του οικογενειακό δίκαιου, το οποίο ούτως ή άλλως χρειαζόταν να εναρμονιστεί με το ευρωπαϊκό δίκαιο, κάποια αναπαραγωγικά δικαιώματα, όπως η αντισύλληψη, η άμβλωση, σε ορισμένα κράτη η νομική αναγνώριση της συμβίωσης των ομοφυλόφιλων κ.λπ., τα οποία όμως δεν ικανοποιήθηκαν ως φεμινιστικά αιτήματα, αλλά στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού των θεσμών. Το αυτόνομο φεμινιστικό κίνημα, εδώ όπως αλλού, είχε διατυπώσει τέτοιου είδους αιτήματα, αλλά σε ένα πλαίσιο και με ένα τρόπο που έθιγε συνολικά την ίδια την πατριαρχική δομή. Οι «προοδευτικές» κυβερνήσεις της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη όπως και το ΠΑΣΟΚ και κάποια κόμματα της αριστεράς στην Ελλάδα, υιοθέτησαν τα αιτήματα αυτά εκφράζοντας τα όμως με το δικό τους τρόπο, αφαιρώντας την κριτική αιχμή τους, όπως πχ, με το ημίμετρο του πολιτικού γάμου και την άρνηση του χωρισμού εκκλησίας και κράτους, και παρουσιάζοντας τα ως φυσικό αποτέλεσμα της νεωτερικότητας και της διαδικασίας εκσυγχρονισμού. Η διατύπωσή τους ανατέθηκε στις γυναικείες οργανώσεις των κομμάτων - που συχνά είχαν εναντιωθεί στο αυτόνομο φεμινιστικό κίνημα- περιθωριοποιώντας και αποσιωπώντας τους αγώνες του. Και είναι αυτή η διαδικασία περιθωριοποίησης αν όχι και καταγγελίας του αυτόνομου φεμινισμού και ταυτόχρονης οικειοποίησης των αιτημάτων του, που αναγγέλλει την εμφάνιση του «κρατικού φεμινισμού». Ο κρατικός φεμινισμός αναδιατυπώνει τις φεμινιστικές απαιτήσεις ισότητας με όρους ασυμβίβαστους προς τις θεμελιακές απαιτήσεις αυτοπροσδιορισμού και αυτοδιάθεσης των γυναικών, ενσωματώνοντάς τις στις ήδη υπάρχουσες κρατικές πολιτικές, οι οποίες θεωρούν ήδη δεδομένο τον ισχύοντα έμφυλο καταμερισμό εργασίας και εξουσίας. Σε αυτή τη διαδικασία εκσυγχρονισμού των θεσμών ενσωματώθηκε και ένα τμήμα του φεμινιστικού κινήματος και φυσικά και των αιτημάτων του, και σίγουρα αυτή η ενσωμάτωση κι η θεσμοποίηση αποτελεί μέρος της κρίσης του φεμινισμού.
Υπάρχει η αντίληψη -και σε γυναίκες και μέσα στην αριστερά- ότι σήμερα δεν μας χρειάζεται ο φεμινισμός. Ή, στην καλύτερη περίπτωση, τον υποβαθμίζουν σε σχέση με άλλες προτεραιότητες. Με λύπη μας, όμως, το είδαμε να συμβαίνει και στην πλατεία Συντάγματος το καλοκαίρι με το κίνημα των αγανακτισμένων.
Η αντιμετώπιση αυτή δεν είναι νέο φαινόμενο και δεν είναι περίεργο που την υιοθετούν και οι γυναίκες. Ο φεμινισμός δεν είναι μια γυναικεία κατάσταση, αλλά μια συγκεκριμένη πολιτική επιλογή. Η καταπίεση, η εκμετάλλευση, η κυριαρχία του φύλου, αλλά και άλλες σχέσεις εξουσίας, ο ρατσισμός, η αποικιοκρατία, υποτάσσονταν πάντα στην πατροπαράδοτη λογική που ακόμη και σήμερα ταξινομεί τις κοινωνικές αντιθέσεις σε «πρωτεύουσες» και «δευτερεύουσες», κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο και επιχειρήματα ανάλογα με τη συγκυρία και τονσυσχετισμό δυνάμεων. Η ιστορική και οργανωτική παράδοση της αριστεράς βέβαια, στο όνομα μιας ενότητας εκ των άνω, αναπαράγει την κρατική λογική του Ενός. Τη λογική του κράτους: «ου δύνασαι δυσί κυρίοις δουλεύειν». Αντιπαραθέτει το υποτιθέμενο ενιαίο και αδιάσπαστο κοινωνικό υποκείμενο της εργατικής τάξης που ταυτίζει με το οικουμενικό, στα υποτίθεται «μερικά» και «ιδιαίτερα» αιτήματα και κινητοποιήσεις, που πηγάζουν από αυτές τις «δευτερεύουσες» σχέσεις εξουσίας, αγνοώντας, όπως έλεγε η Φλόρα Τριστάν ήδη από το 1843, ότι η εργάτρια δεν είναι ο εργάτης. Και ότι η εργατική τάξη χαρακτηρίζεται από μια ιεραρχική διαστρωμάτωση (φύλο, φυλή, εθνικότητα κλπ). Αυτή τη διάσταση της πολλαπλότητας, που είναι βέβαια πολύ σημαντική για την ενότητα των αγώνων, μια πολιτική ενότητα, το εργατικό κίνημα και η αριστερά δεν κατάφεραν να την εντάξουν στις αρχές τους. Υπάρχουν σαφώς κάποιες εξαιρέσεις, συγκυριακές συνήθως, που δεν διαρκούν πολύ, αλλά σίγουρα ο φεμινισμός με την έννοια της αυτοοργάνωσης των γυναικών δεν είναι μία από τις αρχές της αριστερής παράδοσης.
Νέες συνθήκες,
νέα αιτήματα
Υπάρχει αναγκαιότητα για μια νέα φυσιογνωμία του φεμινιστικού κινήματος, χρειάζεται να προτάξουμε νέα αιτήματα;
Πάντα χρειάζεται να προτάσσουμε νέα αιτήματα. Η καταπίεση των γυναικών και η πατριαρχική δομή των κοινωνιών εξακολουθεί να ισχύει. Έχουν αλλάξει βέβαια οι όροι. Τα αιτήματα πρέπει κάθε φορά να απαντούν σε αυτό που αντιμετωπίζουμε εδώ και τώρα, όχι μόνο στις επιθέσεις που δεχόμαστε αλλά και τα περιθώρια ενσωμάτωσης των αγώνων που αποδυναμώνουν και αναιρούν την ανατρεπτική δυναμική τους. Ως ένα βαθμό οι νεότερες γενιές κατανοούν, νομίζω, σήμερα, με μεγαλύτερη ευκολία από τη δική μου γενιά, τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο φεμινισμός σαν κρατική ιδεολογία και τώρα και μάλιστα σαν ρατσιστική ιδεολογία.
Η ρητορική της «ισότητας των φύλων», που υπονοεί ότι «εμείς» οι δυτικοί, οι Ευρωπαίοι, οι ελληνάρες κ.λπ. έχουμε λύσει το πρόβλημα, αντίθετα με τους «άλλους», τους Άραβες, τους μουσουλμάνους, και άλλους αθεράπευτους αντιφεμινιστές, είναι μια επικίνδυνη παγίδα για το φεμινιστικό κίνημα. Πάντα οι άλλοι ήταν οι καταπιεστές των γυναικών, για τους αστούς ήταν οι κατώτερες τάξεις, για τους λευκούς οι μαύροι, για την αριστερά οι αστοί. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό.
Θα πρέπει πάντα να αναρωτιόμαστε ποιες είναι οι γυναίκες στο όνομα των οποίων μιλάμε και να επεξεργαζόμαστε κοινωνικές πολιτικές, με ποιο τρόπο εκφράζεται η ισότητα σε κάθε συγκεκριμένη έκφραση της διαπλοκής των σχέσεων εξουσίας. Επομένως, αυτό που θέλω να πω είναι να μην επαναλαμβάνουμε την αριστερά που θεωρεί ότι οι γυναίκες είναι γενικώς γυναίκες και ότι ο τρόπος με τον οποίο επιδρά η ισότητα σε κάθε κατηγορία γυναικών είναι ο ίδιος. Ο μόνος τρόπος να λύσουμε αυτό το πρόβλημα είναι η αυτονομία, ο αυτοπροσδιορισμός, η δυνατότητα να παίρνουν το λόγο και να μιλούν στο πρώτο πρόσωπο. Αυτό είναι συχνά που λείπει από ένα μέρος του φεμινιστικού κινήματος, μια διάσταση ωστόσο που οι νεότερες γενιές αρχίζουν να επανεισάγουν. Το βλέπουμε και στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη στις διαδηλώσεις, στη δημιουργία αυτόνομων ομάδων, κινημάτων για την ισότητα των σεξουαλικοτήτων, ιδιαίτερα των «απαγορευμένων», των μειονοτικών, lgbt κίνημα, queer.
Ποια θα μπορούσαν να είναι τα νέα αιτήματα;
Τα αιτήματα δεν τα έχουμε έτοιμα, πιθανόν να έχουμε κάποιες απαντήσεις σε αυτά που συμβαίνουν. Τα νέα αιτήματα θα διαμορφωθούν μέσα στους αγώνες. Νομίζω ότι ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που συνέβησαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, από αυτή την άποψη, ήταν η οργάνωση αλληλεγγύης στην Κωνσταντίνα Κούνεβα. Στην αρχή τουλάχιστον ο πυρήνας ήταν φεμινιστικός. Το κίνημα αλληλεγγύης και καταγγελίας των συνθηκών εργασίας των γυναικών αυτών κατάφερε να δώσει μια οικουμενικότητα στην καταγγελία της μεταχείρισης των ξένων εργατριών και ίσως βέβαια πέτυχε γιατί η Κούνεβα ήταν και συνδικαλίστρια, από τις πιο αγωνιστικές και θαρραλέες. Βέβαια, όταν το κίνημα έγινε ευρύτερο, η διάσταση της γυναικείας καταπίεσης πέρασε στο περιθώριο. Και αυτή τη στιγμή υπάρχουν πολλοί τομείς στους οποίους δίνονται αγώνες. Το περίφημο πρεκαριάτο είναι σε ένα βαθμό νέες και μεγάλες σε ηλικία γυναίκες.
Το πρόβλημα του ρατσισμού είναι πολύ σοβαρό, θέτει σε κίνδυνο τις φεμινιστικές κατακτήσεις και αγώνες. Το φύλο βρίσκεται στην καρδιά του ρατσισμού και των φυλετικών διακρίσεων αφού οι γυναίκες και ο έλεγχος της σεξουαλικότητας αποτελούν προϋπόθεση της καθαρότητας της φυλής, του έθνους. Δεν είναι τυχαίο ότι στην Ευρώπη το σύμβολο της ισλαμικής τρομοκρατίας δεν είναι κάποιος γενειοφόρος, ας πούμε, αλλά σχεδόν πάντα μια μαυροφορεμένη γυναίκα με μαντήλα η μπούρκα. Γενικότερα, τον εχθρό, εθνικό ή ταξικό, τον χτυπάμε στο πρόσωπο των γυναικών «του», προσβάλλουμε με αυτή την έννοια τον πολιτισμό του, στην ηθική των γυναικών του. Οι ξένες πόρνες είναι πιο επικίνδυνες από τις δικές μας, αφού μολύνουν τις οικογένειές μας, για να το συνδέσουμε και με τις πρόσφατες δηλώσεις του υπουργού Υγείας κ. Λοβέρδου.
Από την άλλη πλευρά, θεωρώντας ότι αυτές οι γυναίκες είναι καταπιεσμένες, αντίθετα με εμάς, υιοθετούμε το ρόλο του σωτήρα, αναλαμβάνουμε να τις σώσουμε από τους δικούς τους άντρες, όχι από τους δικούς μας. Ένα μέρος του κινήματος τις αντιμετωπίζει με έναν τρόπο πατερναλιστικό, ή ματερναλιστικό αν θες, και ουσιαστικά δεν διαφοροποιείται από τον κυρίαρχο λόγο.
Σε σχέση με τη βία κατά των γυναικών;
Υπάρχει η αντίληψη ότι η βία, για παράδειγμα, που ασκείται στις γυναίκες σε αυτές τις κοινωνίες, με τα διαφορετικά ήθη και έθιμα και τη διαφορετική κουλτούρα, είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι στις δυτικές κοινωνίες, όπου θεωρείται ότι υπάρχει ισότητα. Αν κοιτάξουμε όμως τις στατιστικές, θα δούμε ότι δεν διαφέρουν οι δείκτες που αφορούν στην επιλογή συζύγου, στην ηλικία γάμου, του μη-γάμου, στη βία. Ως προς τη βία, όλες οι έρευνες δείχνουν ότι οι δείκτες είναι οι ίδιοι. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι σχέσεις του φύλου είναι το κλειδί, το πρόβλημα της βίας, το πρόβλημα της ηθικής και σωματικής βίας. Το ότι ανήκουμε σε σύγχρονες κοινωνίες, δεν σημαίνει ότι το έχουμε ξεπεράσει. Αυτή είναι ακριβώς η ψευδαίσθηση που καλλιεργείται σε μεγάλο βαθμό από τον κρατικό φεμινισμό.
Και το ζήτημα του τράφικινγκ;
Σίγουρα δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα με τις υπάρχουσες μεταναστευτικές πολιτικές. Αυτές οι πολιτικές προστασίας είναι στην πραγματικότητα πολιτικές διαχείρισης της μετανάστευσης, κι αυτό είναι μια ευγενική διατύπωση για το τι πραγματικά επιδιώκουν: τη βίαιη απομάκρυνση των μεταναστών. Ένα βασικό αίτημα που μπορούμε να έχουμε, είναι το αίτημα της άδειας παραμονής. Οποιαδήποτε άλλη λύση θα ήταν υποκριτική. Ούτε η κατάργηση της μαστροπείας θα φέρει αποτελέσματα, όπως απέδειξε ο σχετικός νόμος στη Γαλλία το 2003, ούτε η ποινικοποίηση των πελατών.
Η δυσκολία με τα αιτήματα αυτά, όμως, είναι ότι δεν μπορούμε να τα έχουμε εμείς στη θέση των άλλων και για τις άλλες. Ένα φεμινιστικό κίνημα θα έπρεπε να συνδιαμορφώνει μαζί με τις ενδιαφερόμενες αυτά τα αιτήματα.
Φεμινισμός και εξουσία
Με ποιο τρόπο θα μπορούσαμε να οργανώσουμε τις αντιστάσεις μας, τον αγώνα μας για να αναπτύξουμε το φεμινιστικό κίνημα; Θα πρέπει να υπάρξει μια νέα φυσιογνωμία του κινήματος με νέες μορφές οργάνωσης που θα δημιουργούν νέες προοπτικές;
Αυτή η διαδικασία ενσωμάτωσης των φεμινιστικών αιτημάτων είχε κατά κάποιον τρόπο ως αποτέλεσμα να περιοριστεί ο φεμινισμός στο αίτημα να υπάρχουν και γυναίκες στην εξουσία, με την ισόποση εκπροσώπηση, τη θέσπιση των ποσοστώσεων κ.λπ., και αυτό είναι μια φοβερή υποχώρηση για το ίδιο το κίνημα, γιατί είναι σαν να θεωρούμε ότι η συμμετοχή και μόνο των γυναικών στις προϋπάρχουσες δομές όπου λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις, συνεπάγεται και εκφορά φεμινιστικού λόγου.
Η λογική της ισάριθμης αντιπροσώπευσης είχε ένα αποτέλεσμα, το οποίο προφανώς δεν το επιδίωξαν οι γυναίκες και τα κινήματα: πρώτα την υποβάθμιση και στη συνέχεια τη δημιουργία μικροεξουσιών -αφού οι μεγάλες και ουσιαστικές δεν είναι για τις φεμινίστριες - μέσα στα κόμματα, μεγάλα ή μικρά, αλλά ακόμα και στους θεσμούς. Το ζήτημα δεν είναι να πάρουμε κι εμείς και να διαιωνίσουμε την ίδια εξουσία, το ζήτημα είναι τι περιεχόμενο θα της δώσουμε. Ο φεμινισμός δεν έρχεται αυτόματα γιατί είμαστε γυναίκες. Το γυναικείο υποκείμενο σαν συλλογικό υποκείμενο το οικοδομούμε με την πολιτική πράξη. Δεν είμαι εναντίον, κατά τ’ άλλα, με τις πολιτικές ισότητας, ειδικά μέσα σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον όπως είναι και η αριστερά, απλά το θεωρώ μια εύκολη και μη αποτελεσματική απάντηση.
Το φεμινιστικό κίνημα ξεκίνησε ως πολιτικό κίνημα αμφισβήτησης των σχέσεων εξουσίας και κοινωνικής αλλαγής, ήταν ακριβώς ενάντια στο «mainstream» που αποτελούσαν τότε οι γυναικείες οργανώσεις.
Αυτό που ήταν ενδιαφέρον στο φεμινισμό, αυτό που τράβηξε την προσοχή και έκανε τον κόσμο να σκεφτεί, στο μέτρο που το έκανε, ήταν ακριβώς η ανατρεπτική δυναμική του, η δυνατότητα να προκαλεί, η δυνατότητα να μην έχει τον ίδιο λόγο που έχει ο λόγος μιας προκήρυξης για παράδειγμα. Το γεγονός ότι εμείς θέτουμε τους όρους, με τους οποίους υπερασπιζόμαστε τα αιτήματά μας. Αυτό εξάλλου δεν ισχύει μόνο για τον φεμινισμό, ισχύει και για τα κινήματα των νέων. Αν οι νέοι συνέχιζαν να μιλούν με τους όρους που μιλούσε η παραδοσιακή αριστερά πριν το ’68, δεν θα υπήρχε το ’68. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα κινήματα των αγανακτισμένων σήμερα. Θα πρέπει να ξαναβρούμε την αρετή της αυθάδειας, την αρετή της επινοητικότητας, της φαντασίας.
Ένα κοινό αίτημα που βλέπω είναι να έχω το δικαίωμα να είμαι κάθε φορά αυτή που θέλω να είμαι. Αυτό είναι που κινητοποιεί. Αυτό που κινητοποιεί τους ανθρώπους είναι όταν απευθυνόμαστε στην επιθυμία, στη δυνατότητα να ζήσουμε τη ζωή μας αλλιώς.
Τι μας μαθαίνουν
οι «γυναικείες σπουδές»
Ποια είναι η γνώμη σου για τις σπουδές φύλου; Έχουν συμβάλει θετικά στην ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος;
Η ενασχόληση της γνώσης με τις σχέσεις εξουσίας, αλλά και με το πώς διαμορφώνεται το κοινωνικό φύλο, ήταν μια συνέπεια ευνοϊκή του φεμινιστικού κινήματος. Οι γυναικείες σπουδές σαν θεσμοθέτηση της γνώσης είχαν ωστόσο ένα αντιφατικό αποτέλεσμα. Οι γυναικείες σπουδές, όπου μπόρεσαν να αναπτυχθούν ελεύθερα, είχαν θετικό αποτέλεσμα, γιατί κατόρθωσαν να προωθήσουν σε μεγάλο βαθμό τη γνώση και τη συζήτηση για τις σχέσεις εξουσίας, νομιμοποίησαν τη δράση των αγωνιστριών, και των πιο περιθωριακών, για παράδειγμα όσων αγωνίζονται ενάντια στο aids, ενάντια στην ομοφοβία, για τα δικαιώματα των lgbt, κ.λπ. Από την άλλη πλευρά, η θεσμοθέτηση των γυναικείων και φεμινιστικών σπουδών είχε αρνητικά αποτελέσματα, στο βαθμό που οι φεμινιστικές σπουδές έγιναν γυναικείες σπουδές, και δεν προωθούν μια ανάλυση με βάση τις σχέσεις εξουσίας του φύλου, αλλά ασχολούνται εν γένει με τις γυναίκες.
Η αριστερά και τα κινήματα πρέπει να προλάβουν την ενσωμάτωση στο σύστημα, το αναποδογύρισμα των απόψεών τους και την εξουδετέρωση αυτού του κριτικού τους αυτού στοιχείου. Όταν άρχισε αυτή η ενσωμάτωση, δυστυχώς το κίνημα είχε ήδη υποχωρήσει. Στην Αγγλία, όταν το κίνημα ήταν ισχυρό και είχε συσχετισμό δύναμης, για πολύ καιρό οι σπουδές φύλου είχαν θετικό ρόλο, γιατί συνδέονταν με το κίνημα, το οποίο τότε μπορούσε ακόμα να εκφέρει και έναν κριτικό λόγο πιο δυνατό.
Η προσωπική μου άποψη είναι ότι η απόπειρα να διεισδύσουμε με μια κριτική προβληματική στα πανεπιστήμια απέτυχε. Νομιμοποίησε μία κατάσταση που υπάρχει, η οποία δεν μιλάει για φύλο, αλλά για τις γυναίκες γενικά, χωρίς να θέτει την πιο βασική ερώτηση που θέτει το φύλο: Πώς γίνεται κανείς γυναίκα;
Ένα συστατικό στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων και ένας από τους παράγοντες κοινωνικής ανισότητας είναι το φύλο. Πώς διαμορφώνεται η αντίληψη για το έμφυλο πολιτικό υποκείμενο;
Το φύλο είναι ένας τρόπος νοηματοδότησης των σχέσεων εξουσίας και αυτή τη σχέση εξουσίας, η οποία εκδηλώνεται στην ταξινόμηση των ανθρώπων σε δύο συμπληρωματικά φύλα, σε μια ιεραρχική διχοτομία, θέλουμε να την καταργήσουμε. Ο φεμινισμός είναι ένα πολιτικό και κοινωνικό κίνημα που αγωνίζεται ενάντια στην καταπίεση, τον ετεροπροσδιορισμό των γυναικών. Αγωνιζόμαστε ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να αυτοπροσδιορίζονται και να διαμορφώνουν ελεύθερα τις επιθυμίες και τη ζωή τους στις σχέσεις με τους άλλους, να κρίνονται όχι για το τι γεννήθηκαν, αλλά για αυτό που οι ίδιοι γίνονται και διαμορφώνονται ως κοινωνικά όντα που δρουν σε σχέση με τους άλλους. Αυτό φαντάζομαι πως παραπέμπει σε μια πολλαπλότητα, μια πολυμορφία και όχι σε μια δυαδικότητα. Κι αν αυτή η δυαδικότητα, αν το φύλο, είναι κοινωνική κατασκευή, μια προκατασκευασμένη ταυτότητα που προκύπτει από σχέσεις εξουσίας, θα πρέπει νομίζω να αγωνιζόμαστε για την κατάργηση του φύλου, αλλά αυτό είναι η προσωπική μου άποψη και δεν θεωρώ ότι πρέπει να τη συμμερίζονται όλες για να αγωνίζονται μαζί.
Το μόνο που λέω είναι ότι δεν θα πούμε εμείς στους ανθρώπους ποιον πρέπει να επιθυμούν, με ποιον πρέπει να κοιμούνται, τι είδους οικογένειες πρέπει να κάνουν, αν πρέπει να κάνουν οικογένεια. Εμείς αγωνιζόμαστε για να έχουν οι άνθρωποι τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού. Το πρόβλημα είναι αυτή η αναγκαστική νόρμα, που δημιουργεί εγκλωβισμένα πολιτικά υποκείμενα. Από αυτή την άποψη, η κατάργηση του φύλου είναι ίσως ένας από τους πιο σημαντικούς και δύσκολους αγώνες.
* Η Ελένη Βαρίκα διδάσκει Πολιτικές Επιστήμες στο πανεπιστήμιο Paris8. Είναι υποδιευθύντρια της Μεικτής Ερευνητικής Μονάδας «Genre, Travail, Mobilite» («Φύλο, Εργασία και Κοινωνικοί Συσχετισμοί») του Centre Nationale de la Recherche Scientifique-CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών). Συμμετέχει στις συντακτικές επιτροπές των περιοδικών Pouvoirs – Revue francaise d’ etudes constitutionelles et politiques, Iride - Raisons Politiques, Tumultes, Les Cahiers du Genre.
Αναδημοσίευση από http://www.epohi.gr/portal/perivallon/11032-%CE%A3%CE%A5%CE%9D%CE%95%CE%9D%CE%A4%CE%95%CE%A5%CE%9E%CE%97-%CE%9C%CE%95-%CE%A4%CE%97%CE%9D-%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%9D%CE%97-%CE%92%CE%91%CE%A1%CE%99%CE%9A%CE%91
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου